Polarisatiefilter voor reflecties, kleur en blauwe lucht

Hollandse luchten, diep donker blauwe met witte schapenwolkjes, ondanks dat we geen zomer hebben worden we hier op dit moment aan alle kanten op getrakteerd. Landschapsfotografen smullen van dit weer waarbij de wolkenmassa’s dramatiek aan het beeld kunnen toevoegen. Althans, ik smul er van. En speciaal voor ons landschapssmulpapen heeft de fotografie een geweldige filter, de polarisatie filter. Deze al oude filter zit in nog veel te weinig fototassen, bij mij zit hij bijna standaard vastgeroest aan mijn groothoeklens. Wat doet deze geweldige filter en hoe moet je ermee werken. Hopelijk ben jij na het lezen van mijn polarisatiekruistocht net zo enthousiast als ik.

Circulaire polarisatiefilter

… zo heet deze veel gebruikte filter eigenlijk officieel. Omdat de tegenhanger, de lineaire polarisatiefilter, eigenlijk niet meer wordt verkocht (werkt niet in combinatie met autofocus), wordt de circulaire polarisatie filter (of CPL filter) tegenwoordig ook gewoon ‘polarisatiefilter’ genoemd. Wat deze filter doet is het selectief filteren van licht, het laat alleen licht in één lichtrichting door; het fungeert al het ware als een tralienetwerk. Verstrooid licht (of ‘ongepolariseerd licht’) wordt tegengehouden en alleen gepolariseerd licht wordt doorgelaten.

Praktisch: de polarisatiefilter op de camera

De polarisatiefilter bestaat uit twee ringen waarbij in de voorste het filter zit. Op de achterste zit schroefdraad waarmee je de filter op je objectief schroeft, de voorste blijft altijd draaibaar. 

Voor je de filter op je objectief schroeft haal je altijd eerst je UV- of beschermfilter van je objectief en schroef dan pas de CPL filter erop. Nooit filters ‘stacken’ (stapelen), dat zorgt voor:

• sterke kwaliteitsvermindering (ondanks kwaliteit filters)
• risico op vignettering met groothoeklenzen (donkere hoeken omdat je bij veel uitzoomen tegen de binnenkant van de filter aan fotografeert
• risico dat je beide filters nooit meer van elkaar af krijgt, echt waar been there…. Sterker nog, op mijn reizen is mijn grote hobby van deelnemers filters van elkaar af te moeten halen 🙂

Hoe bepaal je het effect?

Als de filter eenmaal is geplaatst, kijk je door de zoeker en draait aan het voorste deel van de filter. Op een gegeven moment zie je het beeld (of een deel van het beeld, zoals het wateroppervlak of de blauwe lucht) wat donkerder worden. Dan heb je het maximale effect, draai je door is het weer weg. Je hoeft met je belichting niets speciaals te doen, immers, de belichtingsmeter houdt zelf rekening met de nieuwe situatie. Wel moet je, na het bepalen van het goede effect, opnieuw belichten. Daarom zet ik altijd eerst de polarisatiefilter goed vóór ik mijn belichting ga aanpassen. 

Het effect van de polarisatiefilter op wateroppervlakken

Direct licht van de zon is gepolariseerd en gebeurt nagenoeg niets mee. Maar als dat zonlicht via een wateroppervlak wordt gereflecteerd, wordt het door het water verstrooid en wordt niet door het filter doorgelaten. Het licht wat echter door het wateroppervlak heen is gegaan en vanaf de bodem terugkomt is nog wel gepolariseerd en wordt wel doorgelaten. Wat je dan ziet is ineens niet de spiegeling in het water maar je kunt nu door het wateroppervlak heenkijken naar de bodem. Het maximale effect voor wateroppervlakken bereik je met een hoek van de camera ten opzichte van het wateroppervlak van 45º. Bij groothoek is de beeldhoek zó groot dat je maar in een beperkt deel van je foto daadwerkelijk te maken hebt met een hoek van 45º. Wanneer de hoek groter of kleiner wordt zie je op die plekken langzaam de reflectie weer terugkeren. 

Natte oppervlakken

Deze filtering werkt overigens met alle natte oppervlakken, ook bijv. bedauwde bladeren in de herfst. In plaats dat je nu het grijsachtige lichtreflectie laagje dauw ziet kijk je ineens door het dauwlaagje en zie je de diep donkere kleuren van het herfstbladeren.

Blauwe luchten

Blauwe lucht is ook ongepolariseerd licht. Ook die kun je met de polarisatiefilter filteren zodat de blauwe lucht diep donker blauw wordt. De witte wolken gebeurt echter niets mee zodat het contrast tussen blauw en wolk nog sterker wordt, een typische Hollandse wolkenlucht. Wel is het effect op de blauwe lucht niet altijd gelijk. Het maximale effect bereik je wanneer je 90º ten opzichte van de zon fotografeert, met de zon mee is het effect matig, tegen de zon in nauwelijks. Is het lastig om in te schatten waar nu 90º is? Kijk dan naar je schaduw en fotografeer er haaks op!

Té sterk effect

Let op bij enorme groothoek (denk aan 16mm of minder op fullframe of 12mm of minder op een APS-C of crop-camera) dat je zo’n grote hoek hebt dat binnen de foto het polarisatie-effect sterk kan verschillen. Je ziet dan een donkere vlek in de lucht, daar waar het effect het sterkste is, op 90° t.o.v. de zon. Dit effect is afhankelijk van de zonnestand en luchtvochtigheid en zal niet altijd zo sterk zichtbaar zijn. Zie je zo’n donkere vlek ontstaan dan kun je hem maar beter niet gebruiken.

Niet alle effecten tegelijk

Soms wil je alles tegelijk, meer kleur in de bomen, donker blauwe lucht èn door het wateroppervlak heenkijken (of juist niet). Allemaal effecten door de polarisatiefilter. Echter, door je gekozen compositie, standpunt t.o.v. de zon en t.o.v. het wateroppervlak kan het zijn dat niet alle effecten tegelijk gebeuren. Dan draai je tot je de mooie kleuren in de bomen ziet maar dan is ook meteen de lichtreflectie in het water weg, draai je die weer terug… ben je de kleur in de bomen kwijt. Daar is niets aan te doen, en mocht je deze effecten echt op dat moment willen combineren zit er niets anders op dan ze in de nabewerking samen te voegen

Welke polarisatiefilter is aan te raden?

Met het risico dat ik het verwijt krijg je teveel op kosten te jagen kan ik je toch verklappen dat het polarisatie-effect afhankelijk is van de kwaliteit van de filter. Duurdere filters werken echt beter. Ik heb hele goede ervaringen met filters van Hoya en B+W maar ook Kenko maakt goede filters en inmiddels werk ik met Benro. Let er wel op dat, als je een enorme groothoek hebt, je een slimline koopt. Dat is een extra dunne filter zodat je niet tegen de binnenkant van de filter aan fotografeert bij helemaal uitzoomen. Werk je ook veel met grijs- en/of grijsverloop filters (zie deze tutorial), dat is de nieuwe filterhouder van Benro een hele goede optie omdat je in de adapterring op slimme wijze een Benro slimline pola filter kunt schroeven die apart te bedienen is.

Dus nu altijd een polarisatiefilter?

Nee, zeker niet! Deze filter heeft een aantal geweldige eigenschappen die je kunt gebruiken in de fotografie. Maar er zijn genoeg momenten te bedenken dat je deze effecten juist niet wil hebben, denk aan adembenemende reflecties in het water. Het is dus zaak deze filter als een extra tool in je toolkit beschikbaar te hebben. Soms heb je hem nodig, andere momenten niet. Maar het zou zonde zijn dat je hem niet in je tas hebt op het moment dat je hem eigenlijk zou willen gebruiken. Daarom mijn advies: neem altijd een polarisatie filter mee!

Welke polarisatiefilter is aan te raden?

Andere filters bij landschapsfotografie

Deze tutorial hoort in de serie van drie waarin ik ook de grijsfilter of ND-filter en de grijsverloop- of ND-gradiënt filter heb behandeld. Deze drie filters zitten altijd in mijn tas als ik op pad ga voor landschappen en eigenlijk schiet ik zelden zonder één of meerdere van deze filters. De truc is om precies te weten wat ze wel en niet kunnen. Soms kun je er heerlijk mee over-the-top gaan maar vaak is het juist mooi om de filters zó te gebruiken dat je niet ziet dat je ze gebruikt hebt. Wil je ze nu tegelijk gebruiken, lees dan mijn stappenplan werken met meerdere filters.