Deze review is reeds verschenen op de website van CameraNU.nl. Voor alle informatie over IRIX zie www.irix.nl

In een vorige review schreef ik al uitgebreid over het Irix 15mm f/2.4 objectief. Ik was in het begin gezond sceptisch, want hoe leuk een initiatief ook is, als beroepsfotograaf moet ik wel een goed product hebben om mee te werken. Na een week had de 15mm een vaste plek in mijn tas en inmiddels is het mijn meeste gebruikte lens als het gaat om sterrensporen en Noorderlicht timelapses.

Niet voor niets keek ik met veel interesse naar het nieuwe vlaggenschip, de Irix 11mm f/4.0 lens. Ik kreeg een exemplaar opgestuurd om eens heerlijk aan de tand te voelen. Want eerlijk is eerlijk, dit is de allergrootste groothoeklens, zijnde niet fisheye, voor fullframe camera's op dit moment te koop voor een acceptabele prijs. De 11mm staat gelijk aan een beeldhoek van maar liefst 126 graden diagonaal of 117 graden horizontaal. Als je niet uitkijkt staan je eigen voeten in beeld! De enige andere lens die ook 11mm biedt is veel duurder. En zoals de 15mm meeging naar Finland, zo reisde de 11mm met mij mee op de boot naar Schiermonnikoog. Lees hier onze avonturen:

Ander bereik en andere lichtsterkte... maar verder gewoon dezelfde lens!

Net als de 15mm wordt ook de 11mm geleverd in de Firefly en Blackstone variant. De glaskwaliteit en specificaties zijn voor beide varianten exact gelijk, maar waar de goedkopere en 60 gram lichtere Firefly versie een kunststof behuizing heeft, blinkt zijn grote Blackstone broer uit in een duurzaam en degelijk aluminium / magnesium behuizing. Welke keuze je daarin maakt is aan jezelf, wat beeld en specificaties betreft is er geen verschil.
Het verschil in gewicht tussen beide versies is iets minder dan van de 15mm (685 gram versus 608 gram) maar sowieso moet je rekening houden met een iets zwaardere lens (790 gram voor de Blackstone en 730 gram voor de Firefly). Wat de grootte betreft, zijn beide lenzen vergelijkbaar.

Helaas geen filters mogelijk

Door de bolle bouw van het frontelement èn de ingebouwde zonnekap is het monteren van filters, in tegenstelling tot de 15mm, bij de 11mm niet mogelijk. Wel biedt de lens de mogelijkheid voor gel filters aan de achterkant maar als landschapsfotograaf werk ik graag met polarisatie-, grijs- en grijsverloopfilters. En dat kan helaas niet. Het schijnt dat Irix werkt aan een filterhouder, maar dan moet je wel gebruik maken van een 150mm plaatfiltersysteem en dat is kostbaar...

De features van de Irix lens

Net als de 15mm heeft Irix ook de 11mm uitgevoerd met een aantal features die voor mij persoonlijk weinig meerwaarde bieden. Zo werk ik nooit met lockable scherpstelling, dan zou je tussentijds de scherpstelling niet per ongeluk kunnen veranderen. Ik heb wel fotografen gesproken die daar erg over te spreken waren maar zelf zie ik de meerwaarde niet zo. Maar ach, het eet geen brood dus hoor je mij er niet om.

Schaalverdeling en Manual Focus

Eenmaal gewend aan de 15mm voelt de 11mm meteen vertrouwd aan, zelfde gevoel, zelfde uitstraling en bediening. Ook de 11mm heeft een automatisch diafragma maar een handmatige scherpstelling. En net als bij de 15mm voel je de oneindig stand door een klik in de scherpstelring, zeker voor een nachtfotograaf als ik een grote meerwaarde waarmee ik in het donker op gevoel kan scherpstellen. Geinig is trouwens wel de schaalverdeling bij een dergelijke groothoek, in praktijk zul je slechts 20 procent van het gebied gebruiken bij niet-macro gebruik. Immers, van 1 meter tot oneindig is slechts een vijfde van het volledige bereik, de rest van het bereik wordt beslagen door het gebied van 27.5 centimeter tot 1 meter.

<h2?Hulpmiddel voor scherptediepte en hyperfocale afstand

Pak je één van de bekende apps voor het berekenen van scherptediepte, dan zul je er al snel achter komen dat het bijna onmogelijk is om met 11mm iets onscherp te krijgen. Zelfs op f/4.0 is de scherptediepte zó groot dat als je de scherpstelling op 1 meter zet, alles van 50 centimeter tot oneindig scherp is. Bij f/11, veelgebruikt door landschapsfotografen, kun je hem standaard op 36 centimeter zetten waarbij alles van 26 centimeter tot oneindig scherp is.

Deze scherpstelafstand, waarbij het achterste punt van het scherptedieptegebied precies op oneindig ligt, is afhankelijk van het gebruikte diafragma en wordt de hyperfocale afstand genoemd. Vooral landschapsfotografen gebruiken deze waarde graag om te kunnen werken met maximale scherptediepte. En om deze mensen te helpen heeft Irix op de schaalverdeling de hyperfocale afstanden erbij gezet. Dat is nog eens service!

Hoe presteert de Irix 11mm nou?

Testen in het veld is één ding, daarmee krijg je een indruk van de bruikbaarheid en gebruiksgemak. Maar om goed te kunnen vergelijken is het handig om een objectief onderwerp te pakken en dat is wederom mijn muur. Als natuurfotograaf hou ik niet van muren, maar het is wel één van de mooiste objecten om een objectief te testen.

Een bakstenen muur heeft een regelmatig patroon van stenen en groeven. Dat patroon is perfect om te kijken hoe het objectief omgaat met vervorming. Veel groothoeklenzen vervormen enorm, alsof er in het midden een soort dikke bal door een doek naar je toe wordt geduwd. Maar verder kunnen we ook goed zien hoe de scherpte verandert in zowel het midden als de hoeken bij verhoging van het diafragma. De onderstaande foto’s zijn volledig onbewerkt en er zijn geen correcties toegepast voor vervorming of vignettering.

Tonvormige vervorming

Waar de Irix 15mm nauwelijks vervormd zie je dit wel terug bij de 11mm. Als je goed alle lijnen volgt zie je dat de bakstenen muur kromloopt, hoe verder vanuit het midden hoe beter dit zichtbaar wordt. Toch is het een patroon wat geleidelijk over het hele filmvlak plaatsvindt, dus niet alleen een dikke bol in het midden zoals ik ook wel eens heb gezien, waardoor het in de nabewerking volgens het bij Irix downloadble correctieprofiel perfect te corrigeren is. Maar houdt hier wel rekening mee als je met deze lens gaat werken.

Scherpte in centrum en hoeken

Het is bekend dat objectieven, in alle soorten en maten, veelal niet optimaal presteren bij de grootste diafragmaopening. Iets diafragmeren zorgt dan meteen voor meer scherpte, zeker in het midden. De hoeken komen iets later, hoekscherpte is bij groothoek altijd een belangrijk issue. Vandaar dat ik ook hier kritisch naar heb gekeken.

Onderstaande uitsneden zijn 100% crops uit diverse beelden. Let wel, ik heb hier gewerkt met een 30 megapixel camera met dus ook een grote resolutie. De scherpte is niet alleen afhankelijk van de lens, maar ook van je camera. De lens geeft een maximaal detailniveau weer, het zogenaamde oplossend vermogen. Als dat detailniveau groot genoeg is voor de resolutie van de camera, is er niets aan de hand. Maar als je een camera gebruikt met een heel grote resolutie kan het zijn dat je camera meer detailmogelijkheden heeft dan de lens in potentie kan bieden. Dan worden foto’s eigenlijk nooit scherp. Dat merk ik bijvoorbeeld wanneer ik met mijn jaren 60 lenzen werk. Door hier met een 30 megapixel camera te testen, wordt ook de lens getest op grote resolutie.

Waar de 15mm bij grootste diafragma openingen wat soft oogt verrast de 11mm mij al vanaf f/4.0. De scherpte neemt dan ook niet wezenlijk toe als ik verder diafragmeer. Wel zie je heel duidelijk dat de absolute scherpte afneemt als we ver boven de f/11 komen. Op f/22 zou ik hem zelf niet meer gebruiken..., behalve als je met leuke diffractie sterretjes wilt werken.

Ik heb gekeken naar de extreme hoeken voor de hoekscherpte. Zelden zal zich het onderwerp zó ver van het midden bevinden en dit is dan ook om op de pixel te kunnen testen. Waar het midden bij f/4.0 al heel scherp, zie je in de uiterste hoeken pas vanaf f/8.0 de echte scherpte beginnen. Wat dit betreft presteert de lens vergelijkbaar met de 15mm.

Vignettering: dé draak van groothoek

Waar hoekscherpte voor veel fotografen van minder belang is, is vignettering dat wel. Vignettering is het donker worden naar de hoeken toe van het beeld. Een vignetteringsvrij beeld betekent dat het beeld over het hele vlak egaal belicht wordt. Vaak is vignettering afhankelijk van het diafragma en verdwijnt het bij (enige) diafragmering.

Waar je de 15mm toch echt bijna twee stops moet diafragmeren om alle vignettering kwijt te raken, zie je bij de 11mm dat al bij één stop naar f/5.6 je de ergste donkere hoeken kwijt bent. Vignetteringsvrije groothoeklenzen zijn zeer moeilijk te maken en ik vind dit resultaat dan ook zeker acceptabel! De correctieprofielen zijn vanaf de Irix website te downloaden en daarmee ben je met één klik voor alle diafragmawaarden de donkere hoeken kwijt. Eigenlijk geen probleem dus.

Problemen bij hoge contrasten: Chromatische aberratie

Bij sterke lokale contrasten kan het zijn dat niet al het licht door de glaselementen in dezelfde mate wordt gebroken. Daardoor krijg je lokaal kleurschifting waardoor je, vaak op sterke licht/donker overgangen, ineens een bandje van een andere kleur ziet. Vaak is dit lichtblauw of paars. Ook dit is in de nabewerking, zeker bij gebruik van het goede lensprofiel, makkelijk op te lossen. Maar in essentie geeft een lens met grote chromatische aberratie problemen ook een verkleining van de scherpte en contrast bij contrastrijke beelden.

Een hoog contrastrijke foto van de pergola in mijn tuin (even de druif opzij gebogen) en als je ver inzoomt zie je een groen en blauw randje. Toch valt het alleszins mee en is het eenvoudig te corrigeren. Zelfs als je dat niet zou doen, valt het nog niet eens zo op.

Problemen bij tegenlicht: flare

Een bekend probleem, zeker bij landschapsfotografen die dol zijn op het zonnetje, is flare. Wanneer (zon)licht direct binnenkomt in de lens kan het zijn dat het licht intern gaat reflecteren tussen de verschillende glaselementen en daarbij breekt in verschillende kleuren. Daarbij kun je van die kleurvlekken of een 'flare' krijgen. En dus richt ik de 11mm eens vol naar de zon.

De zon sneakt door mijn walnotenboom. Met f/22 maak ik daar een mooie diffractie sterretje van en ik zoek naar de flare. Toch blijkt dat nog lastiger te zijn dan verwacht. Op sommige momenten zie ik een paar vlekken, zoals hier bovenin en een kleintje links maar even bewegen en alles lijkt weer weg.

Hierboven een andere oriëntatie en een andere flare vlek. Al met al vind ik het enorm meevallen met de flare. Een paar vlekjes bij recht tegen de zon in fotograferen, maar geen enorme hoeveelheid aan kleurpatronen.

Perspectivische verkleining

Eigenlijk is dit niet echt een technische test maar meer een inherent 'probleem' aan groothoek. Hoe verder je uitzoomt (lagere brandpuntsafstand) hoe heftiger het perspectief of de perspectivische verkleining in het beeld wordt. Dat is het logische gevolg van groothoek. 11mm is echter behoorlijk heftig en dus ben ik erg benieuwd hoe heftig mijn perspectief gaat zijn.

Op korte afstand van mij rijdt de balgexpres van Schiermonnikoog langs. Je ziet hier duidelijk dat 11mm geweldig is voor groothoek, maar niet echt geschikt met rechte lijnen. Het perspectief is zó heftig dat alles scheef staat. Maar nogmaals, dat is inherent aan 11mm en niet specifiek voor deze lens. Wel iets om rekening mee te houden. Wegens de weinig tonvormige vervorming is deze lens in mijn ogen best redelijk geschikt voor architectuur maar het perspectief moet wel zó gekozen worden dat niet alle gebouwen omvallen. Aan de andere kant..., deze lens is misschien wel dé makelaarslens om van iedere meterkast een balzaal te maken.

Groothoek macro?

Nee, deze lens is geen macro lens. Sterker nog, met zijn minimals scherpstelafstand van 27.5 centimeter kom je ook niet echt lekker dicht bij je onderwerp. En dan moet je onderwerp ook nog eens groot genoeg zijn. Want de combinatie met enorme groothoek en een relatief grote minimale scherpstelafstand zorgt ervoor dat alles klein is. Maar ja, een groothoekmacro fanaat als ik wil natuurlijk wel weten wat de mogelijkheden zijn.

Door de combinatie van laag diafragma (f/4.0) en kort op een onderwerp te kruipen krijg je een soort explosie effect. Ondanks dat het geen macrolens is, is de combinatie van extreme detail-in-landschap wel erg leuk om in gedachten te houden. De minimale scherpstelafstand van 27.5 centimeter is maar een halve centimeter kleiner dan van de Irix 15mm. En ook van de 15mm vond ik hem al erg groot, zelfs met de 15mm had ik graag nog dichterbij gewild. Met de 11mm al helemaal. Als ik zie dat de grootste concurrent van deze lens op zijn 12mm tot maar liefst 18 centimeterdichtbij kan komen, dan had ik ook voor de 11mm wel wat meer (of eigenlijk minder) gehoopt.

Terug het veld in

Zo, weg uit de tuin en van de muur, terug de praktijk in. En zo trokken de Irix 11mm en ik samen over Schiermonnikoog. Een grote jongen in de tas om te zien wat hij waar kan maken. En dan komt meteen het eerste punt, want 11mm is zó groot dat je bijna op zoek moet naar composities en beelden waarvoor je een 11mm nodig hebt. Wanneer je te kort komt aan 16mm dan is 11mm echt een geweldig bereik. Maar in praktijk heb je toch niet de hele dag een 11mm nodig. Ik moest er ook echt aan wennen, bij veel beelden waarvoor ik dacht dat ik de 11mm mooi in kon zetten bleek het gewoon veel te veel groothoek te zijn.

Eindoordeel

Mijn kennismaking met Irix begon met de 15mm f/2.4 Blackstone en nu ik mijn review van die lens weer doorneem lees ik de volgende complimenten: oerdegelijke bouw, mooie afwerking, soepele scherpstelring, Zwitserse precisie, oneindig 'klikje' en hyperfocale afstanden op de schaalverdeling. Is dit bij de 11mm anders? Nee, totaal niet. En dat getuigt van kwaliteit, om twee verschillende lenzen te maken die op deze punten nagenoeg gelijk zijn en ook gelijk aanvoelen. Heel fijn als je ze beide hebt!

Natuurlijk ben ik inmiddels bevoordeeld, immers, ik heb de 15mm al in bezit en wist dus wat ik kon verwachten. Dat is echter ook meteen weer een nadeel, want zoals je hebt gelezen kan ik het niet nalaten de lenzen te vergelijken. En zeker wat bouw betreft moest de 11mm van goede huize komen om dat te evenaren. Toch is dat zeker gelukt! Natuurlijk zijn er verschillen. Waar de 11mm maar liefst 35 procent grotere beeldhoek heeft, zo is hij daarentegen wel één en twee derde stop minder lichtsterk. Maar dat zijn specificaties, hoe staat het in de testen?

Aandachtspunten

Toch had ik aandachtspunten bij de 15mm, met name vignettering, hoekscherpte en minimale scherpstelafstand. Hoe zit dat bij de 11mm? Wat de eerste betreft vind ik hem beter presteren dan zijn broer, hij heeft weliswaar zichtbare donkere hoeken bij f/4.0 maar die zijn lang niet zo donker als bij de 15mm. De scherpte in de extreme hoeken is bij de 11mm niet heel bijzonder en daar scoort hij vergelijkbaar met de 15mm. Ik vroeg mij toen al af in hoeverre die van belang is bij deze groothoeken, in praktijk zul je er weinig last van hebben. Dit punt is voor mij dan ook wat minder van belang.

Vervorming

Wat vervorming betreft scoort de 11mm eveneens goed in mijn ogen, niet vervormingsvrij maar niet heel storend en prima corrigeerbaar. Natuurlijk heb je last van perspectivische verkleining, maar dat is niet aan de lens te danken maar puur een 11mm probleem. Ook met chromatische aberratie en flare presteert de 11mm prima. Alleen hadden ze ook voor de 11mm wat meer mogen investeren in een veel kleinere minimale scherpstelafstand. Want juist op korte afstanden kan een 11mm een geweldig extreem detail-in-landschapsbeeld geven en dat lukt helaas niet echt.

Filters

Als landschapsfotograaf had ik wel gehoopt mijn 100mm filtersysteem te kunnen gebruiken en hoewel ik een grote tendens van veel fabrikanten zie naar bolle frontelementen met vaste zonnekappen is dat voor mij wel een dingetje. De 15mm heeft inmiddels een dedicated filterhouder die op de zonnekap bajonet klikt en waarin zelfs 2 100mm filters passen. Dat is wat ik zoek!

Is het nu mijn lens?

Resumé kan ik oordelen dat alle goede kwaliteiten van de 15mm ook in de 11mm perfect in orde zijn. Waar de 15mm slechter presteert (vignettering) doet de 11mm het zelfs veel beter. De 11mm scoort in mijn ogen op alle vlakken vergelijkbaar of beter dan de 15mm waarmee Irix laat zien het ontwikkelen van producten zeer serieus te nemen en te streven naar een constante kwaliteit standaard. Alle lof daarvoor! Ik ben content!

Ja, ik ben aan alle kanten content over de kwaliteit. Dan blijft de praktijk over. Is het nu een lens voor mij? Ik peins er best over wanneer je 11mm nou echt nodig hebt. 11mm is gewoon enorm veel groothoek. Als aanvulling op bijvoorbeeld de 15mm of een 16-35mm, is het een schitterend bereik. Maar dan nog zal je hem niet de hele dag door gebruiken maar echt voor die gevallen gebruiken dat je met 15 of 16mm niet uitkomt.

Zelf gebruik ik dergelijke extreme groothoeken graag ’s nachts. Daarbij pakte ik altijd het liefste f/2.8 lenzen, maar met de tegenwoordige kwaliteit van hoge ISO's op de camera wordt ook een f/4.0 lens tegenwoordig interessant, zeker met bijvoorbeeld Noorderlicht. En dan komt een andere groot voordeel: deze lens is zowel geschikt voor crop-camera’s als fullframe en zelfs op een cropcamera heb je hier al enorm veel groothoek van. Dus mocht je in de verre toekomst denken over een full frame camera, dan kun je deze lens gewoon heerlijk blijven gebruiken. Veel groothoek plezier!

Beschikbare vattingen

De Irix 11mm f/4 wordt geleverd in zowel Firefly als Blackstone uitvoering waarbij de eerst een kunststof behuizing heeft vs een magnesium huis. Verder wordt hij geleverd in de volgende vattingen (camera merken):

• Canon
• Nikon
• Pentax